«Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар» демекші, әр елдің, халықтың өзіне тән әдет-ғұрпы, ұстанымы мен өмір салты бар. Салт-дәстүр дегеніміз — ықылым заманнан бері дін мен сенімнің өзегінде қалыптасқан ғұрыптар жиынтығы. Бүгінде сол салт-дәстүрді дінмен сабақтастырып, шыққан тегін насихаттап, салт пен сананың нәзік үйлесімділігі мен сәулесінің сырын ашып, түсіндіріп жүргендер некен-саяқ. Жуырда ғана ауданымызға іссапармен келген Қызылорда облыстық «Сыр дидары» газетінің редакторы, дәстүртанушы, облыстық АТТ мүшесі Сәкен Алдашбаев сол саусақпен санарлық дәстүртанушылардың бірі. Іссапар барысында аудан орталығындағы мектептерде болып, оқушылармен кездескен әріптесіміз «Мұғалжар» газетінің редакциясына да арнайы ат басын бұрды. Айтары бар жанның дегеніне ден қойып, әңгімеге тартып, сұхбат құрдық. Әңгіменің әлқиссасын Сәкен мырзаның «Салт пен Cана» кітабынан бастадық. Жинақта қалың көпшілікке таңсық, яғни, түп төркінін кез келген жан біле бермейтін қазақтың түрлі дәстүрі туралы толымды зерттеулер бар екен. Жазушы қазақтың тұтас болмысын: салт, дәстүр, ырым, тыйым, наным-сенім, әдет-ғұрып деп алты қағидатқа жіктейді. Осы аталған қағидалардың көтерер жүгі бір болғанымен, шығу тегі, бағыты мен бағдары бір-біріне ұқсамайтындығын айтады. Таным мен түсінік те сан алуан екен…
МАҚСАТЫМ — ҚАЗАҚЫ CАЛТДӘСТҮРДІҢДІНГЕ, ЯҒНИШАРИҒАТҚА, ӘДЕТ-ҒҰРЫПҚА НЕГІЗДЕЛГЕН ТАРМАҚТАРЫН ТАЛДАУ
-Жалпы өзім Қызылорда облыстық ішкі саясат басқармасына қарасты дін мәселелерін зерттеу орталығының жанынан құрылған «Ерікті» ақпараттықтүсіндіру тобының мүшесімін. 5 жылдан аса уақыт бойы осы топ мүшесі ретінде ел бойынша халықпен кездесіп, үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу үстіндеміз. Сондай-ақ Қызылорда облысында орналасқан ЗКА 169/5 түзету мекемесінде жазасын өтеушілермен кездесіп, өз бағытым бойынша түсіндіру жұмыстарын жүргізіп, оң нәтиже көрсете алдым. Яғни жат ағым өкілдерімен жиі кездесулер өткізіп жүремін. Қазақта әр нәрсеге негізделген белгілі бір салт-дәстүр, ғұрып, атау бар. Осы мәселелер бойынша жинағымды 6 негізге бөліп қарадым. Әбден зерттедім, зерделедім. Куә болғандарыңыздай, жинақ кітабым жарыққа шығып, өз оқырмандарын да тауып үлгерді.
Ал енді жат ағымдағы жандар мен жиі кездесу өткізудегі мақсат — айқын. Себебі, түсінбестік көп. Мәселен, жаңа туған нәрестенің бесігінің басына үкінің аяғын іліп қою ырымы бар. Оны көрген жат ағым өкілдері Аллаға серік қосу деп, әрі оны бұдан былай қолдануға болмайтынын өздерінше түсіндіріп әлек. Негізінен үкі өте жыртқыш құс. Яғни тышқан, жылан сияқты қауіпті жәндік-жануарларды тырнағымен іліп, өзіне азық қылатын күшке ие. Сол себепті оның аяғынан ірілі-ұсақты жәндіктер қашатын иіс болады. Сақтық шарасы үшін қазақтар бесікке сол үкінің аяғын ілген еді. Міне, негізі қайда жатыр десеңізші! Ырым мен тыйым негізгі формасын жоғалтқаннан кейін осындай түсініспеушіліктер, дәстүрге қарсылық туындап отыр. Ал біз жаңа қоғам мүшесі ретінде қолымыздан келгенше дұрыс ақпарат бергіміз келеді. Кейде осындай кездесулер барысында «анау да болмайды, мынау да болмайды» дегеніне, «не үшін?» деп кері сұрақ қойсаң, жауап бере алмай қалып жатады… Бір білетіні «серік қосу» дейді. Мен де серік қосудың қандай ауыр екенін білемін, әрине. Алайда әр салтымыздағы бар нәрсенің барлығын «Аллаға серік қосу» дейтін болсақ, қазақтығымыз қайда қалады?! Осыдан бірнеше жыл бұрын әлеуметтік желіде дау болған мал басының төртке тілініп тартылуы турасында сөз болды. Яғни жат ағым өкілдері оны орыстың «крестіне» балады. Түптеп келгенде, бұл «сыбағалау» дәстүрі еді. Бір мал басының өзінде 12 сыбағаның, яғни қадірлі қонақтың еті бар. Соны теңдей бөлу мақсатында біреуге артық, біреуге кем кетпеу үшін төртке бөлген. Әйтпесе, біреуге көптеу, өзіне аздау бөлінгенін көрген қонағымыз кем сыбаға алғанына ренжіп, көңілі қапалы болуы әбден мүмкін. Себебі қазақ «көңіл бір атым насыбайдан қалады» демей ме?! Сонымен қатар тісі қағылмай, малдың басын дастарханға ұсынуға болмайды. Әйтпесе, оны көрген қонақ «менде тісі бар, жауласқысы келіп жүр, жақтырмағанын білдіріп тұр» дегендей топшылауы мүмкін.
НЕГІЗГІФОРМАСЫБӨЛЕК, БІРАҚ ҚАЗІР БАСҚАЛАЙ ҚОЛДАНЫЛЫПЖҮРГЕН ДӘСТҮРЛЕРІМІЗ БАРШЫЛЫҚ
Дінде де, қазақтың наным-сенімінде де көз тию деген бар. Ал оған қарсы көздің сұғын алады деп түрлі жоралғылар жасайтынымыз тағы бар. Айталық, қызыл шүберек қазаққа қайдан келді дегенге түрлі нұсқалар кездеседі. Соның бірі — Қытай елінің өзін үстем санаған, дұшпандарынан өздерін биік көрген әулеттері үйінің сыртына үлкен қызыл шүберек байлайтын болған. Ал мұсылман жұртшылығы үшін бұл дәстүрдің шығуының бір тармағы Сүлеймен пайғамбарға қатысты еді. Қазақ қиссаларында да кездесетін нұсқа бойынша ол барлық жан-жануарлардың тілін түсінетін қасиетке ие пайғамбардың бірі болады. Бір күні Сүлеймен пайғамбар демалайын деп жатқанында, Сүмәндүн деген жындардың басшысы бөлмесіне кіріп келеді. Сонда Сүлеймен пайғамбар ашуланып: «Сен мен демалғалы жатқанда баса-көктеп кіріп келгенің қалай? Адамдар мен аңдардан қойған қарауылым бар еді ғой. Қалайша кіріп келдің?» — деп ашуға булығады.
Сонда әлгі жын: «Ей, Алланың елшісі, мен адамдар мен аңдарға көрінбей жүретін кейіпке ене алатынымды білесің ғой. Сіздің демалып жатқаныңызды байқамай кіргенім үшін кешірім сұраймын. Ендігіде бұлай қайталамауым үшін үйдің сыртына, не есік алдына белгі қойыңыз», — дейді. Сонда Сүлеймен пайғамбар: «Мен демалып жатқанда не кеңес өткізіп жататын болсам, үйдің сыртына қызыл ту көтеріп қоямын», — дейді.
Одан бөлек, аңшылық дәстүр бойынша, бұрын қасқыр аулау үшін қасқыр жүретін жолды апанға дейін қызыл шүберекпен байлаған. Оны от деп көретін қасқыр қалай қақпанға түскенін білмей қалады екен. Содан бері қораның сыртына қызыл шүберек байлау үрдісі қалыптасса керек. Алайда қазір жаңа көлік алсақ та, үй соқсақ та сыртына қызыл шүберек байлау сәнге айналған. Медицина бойынша да осы қызыл түс көздің энергиясын, сұғын алады деген пікір айтылып жүр. Шындығында дұрыс па, әлде жалған ба белгісіз. Сондықтан бұл үрдісті негізсіз деп тануға әбден болады. Жоғарыда айтып өткенімдей, бұндай бүгінде басқалай қолданылып жүрген дәстүрлеріміз баршылық. Жалпы уақыт өте тыйым дәстүрге, ал дәстүр наным-сенімге айналып кетіп жататын кездері де кездесіп жатады. Алайда әрқайсысының ара жігі әр түрлі екенін білгеніміз жөн. Жалпы қай жөн-жоралғыны алатын болсақ та, негізі жақсылықты насихаттап, Аллаға серік қоспайтын болса, онда шариғат та оған рұқсат етеді. Сондықтан негізгі түсінік, ниетіміз жақсылық, турашылық болса, қолдауға, әрине, болады. Ал егер осыны жасасақ жақсы болып кетеді деп, мәселен, отқа май құю дәстүрін алайықшы. Жаңа түскен келінге келген бойда оттың үстіне май құйғызып, «май лаулап жатса, пысық болады деп, дұрыс жанбаса, келген келін дұрыс сіңбейді» деп оттың жануына қарай бал ашатын жерлерді көріп отырамыз. Бұл қате пікір дер едім. Бұл жерде анық отқа табынушылықтың негізгі формасы жатыр. Әрі Аллаға серік қосудың бір түрі.
ДӘСТҮРДІҢ БІЗ БІЛЕ БЕРМЕЙТІНЖАҒЫ ӨТЕ КӨП
Сондықтан оқудан, ізденістен жалықпаған абзалырақ. Әсіресе, егде жастағы ер азаматтарымыздың жоғарыда айтқан сыбағалау дәстүрін білмеуі, жеті атасын балаларына айтып үйретпеуі тәрізді тұстары қынжылтады. Қарапайым сыбағаны айтып отырып, дастарханда беріп отырсаң, қандай керемет! Әрі қонақтарды бір-бірімен таныстырып, кімге кім болып келетінін біліп отырасың. Бәрі де қарапайым нәрседен басталады.
Қазақ халқында қарап отырсаң, тыйым сөздер өте көп. Балаға «болмайды, жаман болады» дегеннен артық түсіндіріп көрдіңіз бе? Жоқ, себебі негізгі нұсқасын жоғалтқан. Мәселен «бұрышқа отырма» дейміз. Себебі дінімізде жын деген бар. Олар сол аяқпен үйге кірген адаммен бірге үйге кіріп, бұрыш-бұрышқа, сыртта болса, күл мен кір су төгілген жерде мекендейді екен. Сол үшін қазақ «бұрышқа отырма, кір суды баспа, күлді аттама» деген екен. Ал ол жерде расымен жын отыратын болса, адамды жын қағып кетуі ықтимал. Сол себепті тыйым сөздердің де мән-мағынасын түсіндіре отырып айтып отырғанымыз абзал. Сондықтан бәріңізді тек дұрыс бағытқа, дұрыс түсінікке шақырамын!
Жазып алған Нұргүл ҚАЛИЕВА