БҮКІЛ ӘЛЕМДЕ СУ ТАПШЫЛЫҒЫ БАР. ӘСІРЕСЕ, ТАЗА АУЫЗ СУ МӘСЕЛЕСІ ӨЗЕКТІ БОЛЫП ОТЫР. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ МӘЛІМЕТТЕРІНЕ СҮЙЕНСЕК, ӘЛЕМ ХАЛҚЫНЫҢ ЖАРТЫСЫНА ЖУЫҒЫ СУ ТАПШЫЛЫҒЫН СЕЗІНЕДІ ЕКЕН. САРАПШЫЛАРДЫҢ АЙТУЫНША, ЖЕР БЕТІНДЕ 780 МИЛЛИОННАН АСТАМ АДАМ ТАЗА АУЫЗ СУҒА ҚОЛ ЖЕТКІЗЕ АЛМАЙ ОТЫР. 1,7 МИЛЛИАРД АДАМ ТҰЩЫ СУ КӨЗДЕРІНЕ ЗӘРУ. АЛ ЕЛІМІЗДЕ КЕЙБІР ЕЛДЕРДЕГІДЕЙ АСА ҚАТ БОЛМАҒАНМЕН, АУЫЗ СУ МӘСЕЛЕСІНІҢ БАРЫ ЖАСЫРЫН ЕМЕС. САРАПШЫЛАРДЫҢ ПАЙЫМДАУЫНША, ҚАЗАҚСТАН 2050 ЖЫЛҒА ҚАРАЙ СУҒА ӨТЕ МҰҚТАЖ ЕЛДЕРДІҢ САНАТЫНА КІРУІ МҮМКІН. ҚАЗІРДІҢ ӨЗІНДЕ ЕЛІМІЗДЕ 600 МЫҢНАН АСТАМ АДАМ ТАЗА АУЫЗ СУҒА ЗӘРУ ДЕГЕН НАҚТЫ ДЕРЕК БАР.
ЕЛДЕ…
Әңгімеміздің әлқиссасын еліміздің жер асты су қорларынан бастайық. Уикипедия дерегінде Қазақстанның жер үсті суларының ресурсы сулылығы бойынша орташа көлемі — 100,5 текше шақырым екені айтылған. Соның ішінде небәрі 56,5 текше шақырымы ғана республика аумағында қалыптасқан. Ал қалған көлемі Орта Азия мемлекеттерінен, Ресей Федерациясынан және Қытай Халық Республикасынан келетін өзен суларынан құралады екен. Су қоры ресурстарының аумағында 456 кен орны барланған. Осы кен орындарының 122 телімінен жылына 16 млрд текше метр тұщы және тұздылығы аз су қорларын пайдалануға болады деп белгіленген. Бұл қорлардың 70%- нан астамы еліміздің оңтүстік және батыс аймақтарында орналасқан. Қазақстан Президенті Қасым Жомарт Тоқаевтың тапсырмасы бойынша 2023 жылы Су ресурстары және ирригация министрлігі жанынан Ұлттық гидрогеология қызметі құрылды.
Су ресурстары және ирригация министрлігінің ұсынысына сәйкес, Ұлттық гидрогеология қызметі жер асты суларын басқару, іздеу-барлау жұмыстары және олардың мемлекеттік мониторингі саласында мемлекеттік саясатты жүргізу үшін ұйымдастырушылық және басқа да қажетті өкілеттіктерге ие болады. Жер асты суларын ұтымды пайдалану мәселелері ерекше бақыланады. Бүгінде ел экономикасында жоғарыда аталған су ресурстарының 7-10%-ы ғана қолданылады. Министрліктің жоспарында – ауыз сумен қамтамасыз ету, ауыл шаруашылығы жерлерін суару және жайылымдық мал шаруашылығын қолдау үшін жер асты суларын белсенді түрде пайдалану, бұл ретте қорлардың сарқылуына және ластануына жол бермеу үшін қатаң бақылау қамтамасыз етіледі.
Жерасты суының қоры пайдалануға 27 жылға бекітіледі. Осы уақыт өткесін қайта зерттеліп, балансқа алынып отырады. Ол Су кодексіне сәйкес үздіксіз жүргізіледі. Ауыз суға қатысты нақты санитарлық талаптар бар. Бір адамның бір тәулікте қанша су пайдаланатыны да нормаға сай болуы керек. Талап бойынша, қалалық жерде бұл норма жан басына 700- 800 литр болса, ауылдық жерде тәулігіне 140-160 литр шамасында.
ӨҢІРДЕ…
Ақтөбе облысы су ресурстары бойынша елдегі ең бай аймақтардың қатарына жатпайды. Ресурстар әлдеқайда аз мөлшерде шоғырланған. Облыс аумағындағы су ресурстары шамамен елдегі су қорының екі пайызын қана құрайды екен. Ресми деректерге сүйенсек, қазіргі уақытта облыс аумағындағы су қоры — 6,6 мың гектар. Өңірде 500-ге жуық көл бар және ұзындығы 20-дан 593 км-ге дейін 175 өзен ағады. Оның ішінде ірілері — Ырғыз және Жем өзендері. Ал жер асты су қоры бойынша Байғанин ауданының аумағында орналасқан «Қарақоға» су кен орны көш бастайды. Бұл жер үсті мен жауын-шашын сулары арқылы толысады. Су кен орнының табиғи ағыс көлемі тәулігіне 1796 текше метр болады. Сонымен бірге облыс аумағында Темір ауданына қарасты Кеңқияқ жер асты су кен орны бар. Бұл орын Кеңқияқ елді мекенінен 11 шақырым жерде орналасқан. Жерасты суы ауыз сумен жабдықтау және өнеркәсіптік кәсіпорындарды техникалық сумен жабдықтау үшін пайдаланылады. Бүгінгі таңда тәулігіне 1,442 мың текше метр су алынады. Су қорының болжамды мөлшері «А+В» санаттары бойынша тәулігіне 5,0 мың текше метр.
Облыс аумағындағы тағы бір су кен орны — «Көкжиде». Бұл Темір мен Мұғалжар аудандары шегінде, Жем мен Темір өзендерінің суайрық тұстарында орналасқан аса маңызды стратегиялық жер асты су қоры. Оның әлеуеті Атырау, Ақтөбе және Маңғыстау облыстарының тұрғындарын 30 жыл көлемінде ауыз сумен қамтамасыз етугежеткілікті делінген. Аталған су кен орны алғаш рет 1983 жылы зерттелген. Ол кездегі зерттеу деректері бойынша қордағы су көлемі тәулігіне шамамен 201,5 мың текше метр болған. «Көкжиде» су қорын зерттеу жұмысы ондаған жылға созылып келеді. Ақтөбе облыстық энергетика басқармасының мәліметіне сүйенсек, 2019 жылдан бастап қосымша барлау жүргізілді. Сол жылы «Ақпан» ЖШС-і мен жобалау мекемесі арасында құны 1 млрд теңгенің келісімшарты жасалған. Жоба аясында барлығы 82 ұңғыма қазылып, іздеу-барлау жұмысы атқарылған. Ал 2021 жылдың желтоқсан айында мұндағы су қоры тәулігіне 173,4 мың текше метр екені белгілі болды. Мамандардың айтуынша, су көлемін нақты анықтау мүмкін емес. Ол жыл сайын азайып, кейде көбейіп отыруы мүмкін екен.
Бүгінде «Көкжиде» кен орнынан еліміздің батысындағы ауылдарға су құбырын тарту жобасын әзірлеу ұсынысы қарастырылып жатыр. Техникалық-экономикалық негіздемесі әзірленеді. Жоба екі кезең бойынша іске асырылады. Біріншісі «Көкжидеден» Маңғыстау облысына, екіншісі Айшуақ және солтүстік Айшуақ кен орнынан Құлсары қаласы мен Атырауға қарай құбыр тарту. Сарапшылар бұл батыс аймақты сумен қамтуға мүмкіндік беретінін айтуда.
«Көкжиде» жер асты су қоры мұнайдың астыңғы қабатында орналасқан. Айта кетейік, қазіргі кезде аталған кен орнында «СНПСАқтөбемұнайгаз» АҚ-ы, «КМКМұнай» АҚ-ы, «Фирма Ада Ойл» ЖШС-і, «ҚазақОйл Ақтөбе» ЖШС-і, «Уриктау Оперейтинг» ЖШС-і мұнай өндіруде. Экологтар бұл аймақта мұнай өндіру ауыз су қорына қауіпті екенін айтып келеді. Яғни, жер астынан қара алтын өндіріп жатқан компаниялар айтарлықтай мәселе туғызып отыр. Мамандар «Көкжиде» жер асты су қоры үстіндегі компаниялар экологиялық талаптарды сақтай отырып ремедиация жүргізсе, тұщы суды қатты ластанудан сақтауға мүмкіндіктің барын айтуда.
2019-2021 жылдары кен орнының орталық және оңтүстік-батыс қапталдарын пайдаланудың есептік мерзімінің өтуіне байланысты, «Көкжиде» кен орнының жер асты суларының қорларын қайта бағалау мақсатында қосымша барлау жұмыстары жүргізілді. Каспий маңы өңірінің елді мекендерін шаруашылықауыз сумен жабдықтау үшін «Көкжиде» кен орнының альб сулы кешенінің тұщы жер асты суларының теңгерімдік пайдалану корлары тәулігіне 173,4 мың м3 В санаты бойынша 27 жыл пайдалану мерзіміне бекітілді. Кен орнының жер асты сулары тұщы су ретінде сипатталады, құрғақ қалдық мөлшері 0,1-0,6 г/дм. Кен орнының су қорларын толықтыруда құмды массив ішіндегі атмосфералық жауын-шашынның инфильтрациясы басты рөл атқарады, — деді «Батысқазжерқойнауы» өңіраралық департаментінің басшы Әміржан Оразғалиев.
АУДАНДА…
Жоғарыда ел мен облыс бойынша жер асты су қорлары бойынша жалпылама ақпарат беріп өттік. Енді сөзіміздің тізгінін өзіміздің ауданға бұрсақ. Аудан көлемінде ауыз су қоры туралы мәлімет бере алатын маманның болмауына байланысты Ақтөбе облысының энергетика және тұрғын-үй коммуналдық шаруашылығы басқармасының басшысы Арысұлан Айтбаевқа хат жолдадық. Біздің хатымызға «Батысқазжерқойнауы» өңіраралық департаментінің басшылығы төмендегідей жауап берді. Олардың сөзінше, Мұғалжар ауданында ауыз су көздерін барлау және іздеу бойынша мамандандырылған гидрогеологиялық зерттеулер өткен ғасырдың 70-жылдары нан бастап қазіргі уақытқа дейін жүргізілуде екен.
— 2006 жылдан бастап «Ауыз су» және «Ақбұлақ» республикалық бюджеттік бағдарламалары шеңберінде облыстың елді мекендерін, оның ішінде Мұғалжар ауданының елді мекендерін жерасты ауыз су қорларымен қамтамасыз ету үшін, іздестіру-барлау жұмыстары жүргізілуде. 2015 жылға дейін зерттеу жұмыстары «Ауыз су» бюджеттік бағдарламасы Геология комитетінің желісі бойынша республикалық бюджет қаражаты есебінен жүргізілді. Ал 2015 жылдан бастап жоғарыда аталған бағдарламаны Ақтөбе облысының жергілікті атқарушы органдары орындауда. Жұмыс нәтижелері бойынша жер асты суларының пайдалану қорларын бекітумен есептер жасақталып, мамандандырылған карталар, оның ішінде гидрогеологиялық карталар жасақталады. Жер асты суларының қорлары 27 жылдық пайдалану мерзіміне бекітіледі. Пайдалану мерзімі өткеннен кейін, жер асты суларының пайдалану қорларын жете барлау және қайта бағалау бойынша жұмыстар жүргізіледі, — деді «Батысқазжерқойнауы» өңіраралық департаментінің басшысы Әміржан Оразғалиев.
Ол бүгінде аудандағы елді мекендерді сумен қамтамасыз етуден басқа, жер асты суларының барланған өзге де кен орындардың барын жеткізді. Зерттелген кен орындарында су қор қорлары тәулігіне 239,46 мың текше метрден асады және барланған жер асты суларының кен орындары ауданның барлық аумағында орналасқан.
ЕЛДЕ МЕКЕНДЕРДЕ…
Мақала дайындау барысында аудан тұрғындарын ауыз сумен қамтамасыз ететін мекеме өкілдерімен де тілдесіп, су ұңғымалары мен су айдау бекеттері туралы, мұғалжарлықтардың тәулігіне қанша көлемде су пайдаланатыны жөнінде ақпарат алдық. Аудан тұрғындарын ауыз сумен қамтамасыз ететін екі мекеме бар. Олар — Қандыағаш қаласындағы «Коммуналшы» және Ембі қаласындағы «Ембі жылу» мекемелері. «Коммуналшы» коммуналдық мемлекеттік кәсіпорнына басшылық ететін Әбілбай Жукашев аталған мекеме 2003 жылдан бері Қандыағаш қаласының халқын үздіксіз ауыз сумен қамтамасыз етіп келе жатқанын жеткізді. Одан бөлек, соңғы жылдары аталған мекеме Жем қаласының және Жұрын, Ақкемер, Ащысай, Қайыңды, Жағабұлақ, Бірлік, Ақсу, Бұлақты, Қаракөл, Сағашилі, Елек, Талдысай және Басшилі ауылдық елдімекендерінің тұрғындарын да ауыз сумен қамтамасыз ету жұмыстарын өз міндетіне алды.
—Коммуналшы» КМК балансында Жем қаласын қосқанда 19 су айдау бекеті бар. 2017 жылғы 1 ақпандағы №16 «Сумен жабдықтау, су бұру және жылумен жабдықтау жөніндегі көрсетілетін коммуналдық қызметтерді тұтыну нормаларын бекіту туралы» қаулысына сәйкес суды тұтыну нормасы тәулігіне 1 адамға 120 литр көлемді құрайды. Жеке адамдар мен мекемелердің жалпы су тұтынуы тәулігіне — 5595,81 текше метрді құрап отыр. Айталық, Қандыағаш қаласында тұратын 35 348 адаммен есептегенде қандыағаштықтардың суды тұтыну көлемі орта есеппен тәулігіне 4241,76 текше метрді құрайды. Қала аумағындағы бюджеттік мекемелер тәулігіне — 486 текше метр су пайдаланса, басқа мемлекеттік емес мекемелер тәулігіне — 868,05 текше метр су тұтынады, — деді «Коммуналшы» мекемесінің басшысы.
Оның сөзінше, Қандыағаш қаласының жерасты су қоры 2035 жылға дейін жетеді. Бұл осы уақытқа дейін барланған зерттеу жұмыстарының нәтижесі. Мекеме басшысы Әбілбай Мамадинұлы Қандыағаш қаласының аумағында су қорының таусылу қаупі жоқ екенін, 2035 жылдан кейін аталмыш зерттеу жұмыстары қайтадан жүргізілетінін айтып, су қоры аз бірқатар елді мекендерді тілге тиек етті.
—Қандыағаш қаласында жер асты суының қоры жеткілікті. Әлі де зерттелуі тиіс орындар жетерлік. Осы жылдың күзінде Қандыағаш қаласына 2 жерасты ұңғымасы қазылып, пайдалануға беріледі деп жоспарлап отырмыз. Қазіргі таңда Қ.Жұбанов ауылдық округіне қарасты Қаракөл ауылдын сумен қамтамасыз ету мәселесі қиындық тудыруда, себебі жер асты суының қоры аз. Осы мәселені шешу үшін, Ащысай ауылдық округінен Қаракөл ауылдық округіне ауыз су жүйесін жүргізуге жобалық-сметалық құжаттамалар дайындау үшін «Мұғалжар аудандық тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық, жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары» бөлімі-не хат жолданды. Ал Жұрын ауылдық округіндегі ауыз су мәселесін шешу үшін жер асты суларын іздестіру жұмыстары жүргізілді. Қорытындысы дайын болған соң, жаңа жерасты ұңғымасын қазуға жобалық-сметалық құжаттама дайындалатын болады, — деді мекеме басшысы.
Ол «Коммуналшы» мекемесінің мамандары су ресурстарын ұтымды пайдалануға, су ысыраптарын азайтуға, су объектілері мен су шаруашылығы құрылыстарына ұқыпты қарауға, олардың бүлінуіне жол бермеуге, белгіленген лимиттерді, рұқсат етілген көлемдер мен су пайдалану режимдерін сақтауға тиісті шаралар бойынша жұмыстар жүргізіп жатқанын баяндады. Осы мәселе бойынша автокөлік жуу және монша орталықтарына жеке ұңғыма қазу туралы арнайы ескертулер жасалып, хат та жолданыпты. Ал суды мақсатсыз ағызып, тиімсіз пайдаланатындарға сот арқылы тиісті шаралар қолданылатынын айтты.
—Ауыз су мәселесі барлығымыздың маңызды мәселеміз болуы керек. Себебі бар тіршілігіміз сумен тығыз байланысты. «Коммуналшы» мекемесіне қарасты қалалар мен елді мекендердегі сумен жабдықтау желісінің жалпы ұзындығы 395,999 шақырымды құрайды. Оның ішінде 224,253 шақырымы Қандыағаш қаласында, 11,9 шақырымы Ақкемер, 5,1 шақырымы Жұрын, 8,3 шақырымы Ащысай, 11,6 шақырымы Қайыңды, 16,9 шақырымы Жағабұлақ, 11,6 шақырымы Бірлік, 10,8 шақырымы Ақсу , 14,8 шақырымы Қарақөл, 12,2 шақырымы Бұлақты, 19,8 шақырымы Сағашилі, 13,4 шақырымы Елек, 13,8 шақырымы Талдысай, 12,4 шақырымы Басшилі ауылдарында орналасқан. Сонымен бірге Жем қаласында ауыз сумен қамту жұмыстарын ұйымдастырамыз. Жем қаласында екі су айдау бекеті жұмыс жасайды. Ал сумен жабдықтау желісінің жалпы ұзындығы — 28 шақырым, — деді ол.
Кәсіпорын басшысынан бүгінде тұрғындардың ауыз су үшін қанша теңге төлеп отырғандарын сұрадық. Оның сөзінше, «Коммуналшы» мекемесі арқылы ауыз су тұтынатын тұрғындардың көпшілігіне пайдаланған суы үшін мемлекет тарапынан субсидия төленеді. Айталық, әр жеке тұлға есептегіш құрылғы арқылы текше метріне 475,33 теңге төлеуі қажет болса, субсидия арқылы жоғарыда көрсетілген бағадан 405,33 теңгеге аз, яғни 70 теңге төлейді. Ал есептегіш құрылғысыз төлейтін жеке тұлғалар судың бекітілген 475,33 теңге бағасынан 395,33 теңгеге аз, 80 теңге көлемінде төлейді. Субсидияланбайтын жеке тұлғаның тарифі судың әр текше метрі үшін — 243,58 теңге.
—Бірнеше жылдан бері ауыз суды субсидиялау жүруде. Субсидиялау әзірге қала тұрғындарына ғана қарастырылған. Субсидия алу үшін судың көрсеткішін ай сайын кешіктермей беріп отырған абзал. Сонымен бірге нақты адам санын айту да маңызды, — деді «Коммуналшы» мекемесінің басшысы.
Он үш мыңға жуық тұрғыны бар Ембі қаласы мен аумағындағы ауылдарды ауызсумен «Ембіжылу» коммуналдық мемлекеттік кәсіпорны қамтамасыз етеді. Мекеме басшысы Берік Ырзағазыұлы бүгінде Ембі қаласын, Мұғалжар, Алтынды, Қожасай мен Шеңгелши елді мекендерін ауыз сумен үздіксіз қамтамасыз етіп отырғанын айтты.
—Қазіргі уақытта орталықтандырылған таза ауыз суды Ембі қаласы бойынша 3231, Мұғалжар ауылында 216, Алтынды ауылында 122, Қожасай ауылында 39, Құмсай ауылында 150, Шеңгелши ауылында 63 абонент пайдаланып отыр. «Ембіжылу» коммуналдық мемлекеттік кәсіпорнының қарамағында Ембі қаласы бойынша 10 ұңғыма бар. Оның ішінде 7 ұңғыма жұмыс жасап тұр, ал қалған 3 ұңғыма резервте, қажет болған жағдайда қосуға дайын. Ал ауылдардың барлығында әрқайсысында 2 ұңғымадан жұмыс жасап тұр. Ембі аумағы бойынша, оған қарасты ауылдарды қосқанда, тұрғындар бір тәулікте орта есеппен 2500 текше метр су тұтынады. Оның ішінде 2000 текше метрге жуығы — ембіліктердің үлесінде, — деді мекеме басшысы Берік Нұртаев.
Бүгінде Ембі қаласының тұр-ғындары салқын су үшін қосымша құн салығын қоса есептегенде 198,37 теңге, ал заңды тұлғалар ҚҚС қоса есептегенде 351,25 теңге төлейді.
— Ембіліктер ауыз суға төленетін төлемді ешқандай кешіктірусіз, қарызсыз төлеп отырады. Бұл мекеме қызметкерлері мен тұтынушылардың арасындағы түсіністік пен әдемі үйле-сімді жұмыстың көрінісі. Аудан аумағында тұрғындар қарыз емес бір мекеме болса, ол біздің «Ембі жылу» мекемесіде пойлаймын. Сол үшін де төлемді кешіктірмей төлеп отырған абоненттерге ризамын, — деді ол.
Мекеме басшысы Ембі аумағы бойынша ауыз су қорының жеткілікті екенін жеткізді. Дегенмен судың жеткіліктілігі мен болашақтағы жағдайын нақты анықтау үшін гидрогеологиялық зерттеулер, сараптамалық қадағалау және арнайы мамандардың ғылыми талдауы қажет. Сондықтан бұл мәселе бойынша ұзақ мер-зімді болжамдарды сала мамандары мен тиісті ұйымдардың қо-рытындысы негізінде жасау қажет екенін тілге тиек етті.
—Ембі аумағындағы ауызсу қоры осы жерден ағып жатқан Жем өзеніне тікелей байланысты. Өздеріңіз білетіндей Ембі және осы маңдағы ауылдар Мұғалжар тауының бөктерінде орналасқан. Ал таудан ағып жатқан бұлақ көздері жетерлік. Бұл бұлақ көздері табиғи жағынан таза көрінгенімен, оларды ауыз су ретінде пайдалану жарамдылығын санитарлық-эпидемиологиялық талаптарға сәйкес зертханалық сараптамалар арқылы ғана нақты айтуға болады. Ондай бұлақ суларын ауыз су ретінде пайдалану үшін арнайы рұқсат және сәйкестік сертификаттары болуы тиіс, — деді мекеме басшысы.
Табиғат байлықтарының ішін-де судың орны ерекше екенін айт-қан Берік Ырзағазыұлы суды үнемдеу бойынша жүргізіліп жатқан жұмыстарға да тоқталды.
— «Ембіжылу» коммуналдық мемлекеттік кәсіпорны суды үнемді пайдалану бағытында түрлі жұмыстар жүргізеді. Айталық, ауыз су құбырларындағы ақауларды уақтылы жөндеуге тырысамыз. Себебі суды себепсіз далаға төгуге болмайды. Сондай-ақ тұрғындар арасында суды үнемдеу бойынша түсіндіру жұмыстарын тұрақты түрде жүргізіп, су есептегіш құралдарын орнатуды насихаттап, бақылаймыз. Мақсатсыз суды пайдаланудың болашағымыз үшін қауіпті екенін айтып, бау-бақшаларды суару көлемін азайту жөнінде түсіндіреміз. Мекеме тарапынан ауыз суды мақсатсыз немесе тиімсіз пайдаланатын тұлғаларғақатыстыескертуберу, жазбаша хаттама толтыру, қажет болған жағдайда су беру қызметін уақытша тоқтату сияқты шаралар қолданылады. Сонымен қатар суды үнемдеуге қатысты заңнамалық талаптарды түсіндіру де тұрақты түрде жүргізіледі, — деді «Ембіжылу» коммуналдық мемлекеттік кәсіпорнының директоры Берік Нұртаев.
Нұрғаным КЕСІКҚҰЛ